همه ما خاطراتی داریم از خانه مادربزرگ، خانه همسایه، مسجد محل یا هر محل تجمع دوستانه دیگر؛ جایی که دور هم جمع می‌شدیم و برای وقتی که یکی از «ما» درگیر مشکلی بود، کمک‌هایی جمع می‌کردیم. گاهی کمک‌هایی جمع می‌شد برای «ما»یی که نمی‌شناختیم، شاید غریبه بود اما یکی از ما بود.
این شکل کمک‌ها، از یک حس مسئولیت ما در قبال یکدیگر ناشی می‌شد. شاید بتوان از شکل‌های سنتی و اولیه خیریه‌ها نامید. خیریه‌ای که بدون ساختار مشخص اما با یک هدف والا تشکیل می‌شد و گاهی سال‌ها ادامه پیدا می‌کرد. کم‌کم برخی از این گروه‌ها شکل و شمایل ساختارمندتری به خود گرفتند و کمک‌های آن‌ها نیز هدفمندتر شد.
امروزه سازمان‌های نیکوکاری متعددی هر روز بیش‌تر و هم‌زمان در ایران فعالیت می‌کنند که هم از منظر سطح فعالیت و هم از نوع خدماتی که ارائه می‌دهند، بسیار متفاوت هستند.
دسته‌بندی بر اساس حوزه فعالیت و نوع خدمات
از مهم‌ترین معیارهای دسته‌بندی مؤسسات نیکوکاری، نوع فعالیت آن‌هاست. بر این اساس می‌توان ۱۰ حوزه‌ی اصلی را شناسایی کرد که عموم مؤسسات نیکوکاری در کشور، در یک یا چند حوزه از این موارد ده‌گانه فعالیت می‌کنند:
- مؤسسات خیریه بهداشت و درمان
- ارائه خدمات درمانی
- تأمین دارو و مایحتاج بیمارستان‌ها
- فعالیت در قالب درمانگاه‌ها و بیمارستان‌ها
- مؤسسات خیریه آموزشی
- آموزش افراد محروم، معلولان و ناتوانان ذهنی
- برگزاری دوره‌های سوادآموزی و مشاوره آموزشی
- مؤسسات خیریه اجتماعی
- کمک به کودکان بی‌سرپرست، سالمندان و افراد نیازمند
- ارائه حمایت‌های مالی و اجتماعی به اقشار آسیب‌پذیر
- مؤسسات خیریه عمرانی
- ساخت مدارس، بیمارستان‌ها و سایر زیرساخت‌ها
- بهبود زیرساخت‌های اجتماعی
- مؤسسات خیریه توزیع‌کننده
- جمع‌آوری کمک‌های نقدی و غیرنقدی
- شناسایی نیازمندان و تخصیص منابع به آن‌ها
- مؤسسات خیریه توانبخشی و بازپروری
- بازپروری معتادان و توانبخشی معلولان
- کمک به افراد در بازگشت به زندگی عادی
- مؤسسات خیریه پژوهشی
- انجام تحقیقات برای رفع مشکلات اجتماعی و بهداشتی
- تولید داروها و راهکارهای درمانی برای بیماری‌های خاص
- مؤسسات خیریه خدمات مشاوره
- ارائه مشاوره در زمینه‌های حقوقی، تحصیلی، شغلی و روانشناسی.
- معمولاً فعالیت وسیعی به جز خدمات مشاوره‌ای ندارند
- مؤسسات حوزه محیط زیست
- مؤسساتی که برای حفاظت از محیط زیست، حیات وحش و مسائل مرتبط با تغییرات آب‌وهوا فعالیت می‌کنند
- مؤسسات حوزه امور بین‌المللی
- مؤسساتی که در حوزه‌های کمک‌رسانی به کشورهای در حال توسعه، کمک به پناه‌جویان و مهاجران، و موارد مشابه فعالیت دارند
دسته‌بندی بر اساس شیوه مداخلات مؤسسات نیکوکارانه
بر اساس، چهار نسل از مؤسسات نیکوکارانه تعریف شده است:
نسل اول: امداد و رفاه
- ارائه کمک‌های اضطراری و خدمات رفاهی متمرکز
- واکنش سریع به بحران‌ها مانند بلایای طبیعی یا جنگ‌ها
- تمرکز کمتر بر مشکلات بنیادین مانند فقر و نابرابری
نسل دوم: توسعه جامعه محلی
- توانمندسازی جوامع برای ایجاد تغییرات پایدار
- ارائه آموزش و منابع برای توسعه اقتصادی و اجتماعی
- تمرکز بر توسعه ظرفیت‌های محلی با مشارکت فعال جامعه
نسل سوم: توسعه سیستم‌های پایدار
- تغییر ساختارها و نهادها برای کاهش فقر و نابرابری
- کمک‌گیری از رویکردهای علمی از طریق همکاری با دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی
نسل چهارم: جنبش‌های مردمی
- بسیج اجتماعی برای تغییرات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی گسترده
در این تقسیم‌بندی، عموم مؤسسات نیکوکاری در ایران جزو نسل اول و دوم فعالیت دارند. (هرچند در مواردی متفاوت اجرایی می‌شوند). اما تلاش می‌شود با مطالبه‌گری، بخشی از نقش مؤسسات نسل سوم را نیز ایفا کنند.
ما کجا ایستاده‌ایم؟
کارساز تلاش می‌کند در عین حال که در نسل دوم مؤسسات نیکوکاری فعالیت می‌کند، برای نقش‌آفرینی در نسل سوم نیز خود را تجهیز کند. فعالان اجتماعی، سیاست‌گذاران و جامعه مدنی را نیز در مسیر توسعه پایدار مشارکت می‌دهد.
خدمات کارساز در ۴ محور اصلی
با توجه به این دسته‌بندی‌ها، می‌توان فعالیت‌های کارساز را نیز تحلیل و سازماندهی کرد. خدمات کارساز در ۴ محور اصلی سازماندهی شده‌اند که بخش مهمی از فعالیت‌های نهادهای نیکوکارانه را پوشش می‌دهند:
۱. خدمات پایه
- تأکید بر سیستما‌تیک بودن فرایندها
- ایجاد پرونده‌های مددکاری و استفاده از ظرفیت‌های محلی
۲. خدمات زیربنایی
- تجهیز واحدهای درمانی و افزایش اثربخشی با منابع محدود
- تمرکز بر تعمیر دستگاه‌های پزشکی و زیرساخت‌های بیمارستانی
۳. اشتغال و مهارت‌آموزی
- شناسایی نیازهای آینده اشتغال منطقه
- تجهیز مراکز کارورزی و ارائه وام‌های اشتغال
۴. اندیشه و مستندسازی
- تمرکز بر پژوهش، مستندسازی و ارائه تجارب
